Nói quá là gì? Tác dụng của nói quá

Khái niệm nói quá

Nói quá là một biện pháp tu từ được sử dụng để phóng đại đặc điểm, mức độ hoặc quy mô của một sự vật, sự việc hay hiện tượng nào đó. Mục đích của cách diễn đạt này thường là nhấn mạnh ý nghĩa, tạo ấn tượng mạnh hoặc làm tăng sức hấp dẫn trong câu văn. 

Trong một số trường hợp, nói quá còn được dùng để gây cười thông qua sự cường điệu hài hước. Biện pháp này có nhiều tên gọi khác nhau như khoa trương, thậm xưng, cường điệu hoặc ngoa dụ, và đóng vai trò quan trọng trong việc làm nổi bật ý tưởng và cảm xúc của người viết hoặc người nói.

Ví dụ nói quá: 

1. Trong ngôn ngữ thường ngày

Phân tích: Đây là những cách nói phóng đại nhằm nhấn mạnh cảm xúc hoặc hành động. Chẳng hạn, "mệt đứt hơi" không có nghĩa là hơi thở thực sự bị đứt, mà thể hiện sự mệt mỏi cùng cực. "Khóc như mưa" không phải mưa thực sự, mà diễn tả nước mắt tuôn trào không ngừng. Những cách diễn đạt này giúp người nghe hình dung rõ nét hơn về mức độ cảm xúc hoặc tình trạng mà người nói muốn truyền đạt.

2. Trong văn học

Ví dụ 1: "Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa..." (Hịch tướng sĩ – Trần Quốc Tuấn).

Phân tích: Những câu nói phóng đại này không chỉ tạo hình ảnh sâu sắc về nỗi đau và sự trăn trở của tác giả trước vận mệnh đất nước mà còn khơi gợi lòng yêu nước, ý chí quyết tâm chống giặc. Tác giả sử dụng những cụm từ như "ruột đau như cắt", "nước mắt đầm đìa" để nhấn mạnh nỗi đau tột cùng và lòng căm phẫn trước quân thù. Đây là lời hiệu triệu mạnh mẽ, thúc đẩy lòng yêu nước của binh sĩ.

Ví dụ 2: “Độc ác thay, trúc Nam sơn không ghi hết tội, dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi” (Bình Ngô đại cáo – Nguyễn Trãi).

Phân tích: Trúc Nam sơn (rừng trúc) và nước Đông Hải (biển Đông) được phóng đại để diễn tả sự khủng khiếp của tội ác quân giặc. Qua đó, Nguyễn Trãi không chỉ lên án sự tàn bạo của giặc mà còn khơi dậy lòng yêu nước và sự căm thù sâu sắc trong lòng nhân dân.

3. Trong ca dao, tục ngữ

Ví dụ 1: "Thuận vợ thuận chồng, tát Biển Đông cũng cạn."

Phân tích: Hình ảnh phóng đại "tát Biển Đông cạn" không phải là một hành động thực tế, mà nhằm nhấn mạnh sức mạnh của sự đồng lòng. Khi vợ chồng hòa thuận, bất kể khó khăn nào cũng có thể vượt qua. Đây là bài học về giá trị của sự đoàn kết trong cuộc sống gia đình.

Ví dụ 2: "Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng, ngày tháng mười chưa cười đã tối."

Phân tích: Câu ca dao sử dụng cách nói phóng đại để mô tả đặc điểm thời tiết của hai mùa trong năm: mùa hè và mùa đông. Thực tế, tháng năm đêm ngắn và tháng mười ngày ngắn hơn, nhưng cách nói này làm tăng tính biểu cảm, khiến người nghe dễ hình dung. Đồng thời, câu ca dao còn nhắc nhở về việc sử dụng thời gian hợp lý tùy theo mùa.

Các loại hình nói quá

Trong văn học Việt Nam, biện pháp nói quá thường được sử dụng thông qua 2 loại hình đặc trưng sau:

Nói quá kết hợp với so sánh tu từ

Khi nói quá kết hợp với so sánh tu từ, hai biện pháp này bổ trợ lẫn nhau, giúp làm nổi bật và cụ thể hóa bản chất của sự vật, hiện tượng một cách sinh động và hấp dẫn hơn. Nói quá làm tăng sức biểu cảm, còn so sánh tu từ giúp hình ảnh trở nên gần gũi, dễ hiểu hơn. 

Ví dụ:

- “Đẹp như tiên, xấu như ma” – Nhấn mạnh sự đối lập rõ rệt về vẻ đẹp và sự xấu xí.

- “Chạy bán sống bán chết” – Diễn tả hành động chạy cực kỳ nhanh vì lý do khẩn cấp.

- “Đen như cột nhà cháy” – Mô tả sự đen đúa ở mức độ cực đại, dễ hình dung.

Trong ca dao, sự kết hợp này thường được sử dụng để miêu tả hình ảnh thiên nhiên và con người:

- “Trên trời mây trắng như bông
Ở dưới cánh đồng bông trắng như mây”
Hình ảnh được phóng đại qua sự so sánh giữa mây và bông, tạo nên khung cảnh hài hòa và thơ mộng.

- “Mẹ già như chuối ba hương
Như xôi nếp một, như đường mía lau”
Cách ví von nhẹ nhàng kết hợp với phóng đại tình cảm đã khắc họa hình ảnh người mẹ vừa gần gũi, vừa đáng kính trọng, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc.

Sử dụng từ ngữ mang tính phóng đại

Một cách khác để tạo hiệu quả nói quá là sử dụng những từ ngữ có sẵn ý nghĩa phóng đại. Những từ như "cực kỳ," "vô kể," "tuyệt diệu," "vô cùng," hoặc các cụm từ như "nhớ đến cháy lòng," "cười vỡ bụng".

Ví dụ:

- “Cười vỡ bụng” – Diễn tả niềm vui, sự hài hước đến mức tột cùng.

- “Nhớ đến cháy lòng” – Thể hiện nỗi nhớ da diết, mãnh liệt.

- “Vui như Tết” – Phóng đại cảm giác vui mừng, hân hoan đặc biệt.

Ngoài ra, cách sử dụng các thành ngữ, tục ngữ mang tính phóng đại cũng rất phổ biến:

- “Khỏe như voi” – Nhấn mạnh sức mạnh phi thường.

- “Ăn như rồng cuốn” – Miêu tả sự ăn uống đầy hào hứng, mạnh mẽ.

- “Nói như phượng leo” – Gợi lên hình ảnh người có tài ăn nói lưu loát, duyên dáng.

Tác dụng của nói quá

Nói quá là 1 biện pháp tu từ đặc biệt có những ảnh hưởng nhất định trong văn học Việt Nam. Dưới đây là các tác dụng của nói quá:

Nhấn mạnh ý nghĩa

Nói quá giúp làm nổi bật đặc điểm hoặc bản chất của đối tượng được miêu tả, khiến chúng trở nên rõ ràng, dễ nhận biết hơn. Chẳng hạn, trong văn nói hằng ngày, các cụm từ như "khóc như mưa", "lo sốt vó", hay "mệt đứt hơi" được sử dụng để nhấn mạnh mức độ cảm xúc hoặc trạng thái.

Gây ấn tượng mạnh mẽ

Cách nói phóng đại thu hút sự chú ý của người nghe, người đọc, đồng thời khơi gợi cảm xúc. Những hình ảnh này thường khiến thông điệp trở nên dễ nhớ hơn, như câu ca dao "Thuận vợ thuận chồng, tát Biển Đông cũng cạn".

Tăng sức biểu cảm và sinh động

Nhờ khả năng làm giàu cho ngôn ngữ, nói quá khiến câu văn trở nên sinh động, hấp dẫn hơn. Nó không chỉ truyền đạt thông tin mà còn giúp người viết, người nói thể hiện cảm xúc, thái độ một cách rõ nét. Trong văn học, biện pháp này thường xuất hiện trong ca dao, tục ngữ, anh hùng ca hoặc các bài văn kêu gọi, như trong ca dao: "Nước mắt như mưa, máu chảy thành sông" để diễn tả nỗi đau khổ tột cùng, sự mất mát lớn lao trong hoàn cảnh khắc nghiệt.

Kết hợp với biện pháp khác để tăng hiệu quả nghệ thuật

Biện pháp nói quá đôi khi được kết hợp với các biện pháp tu từ khác như ẩn dụ, nhân hóa để tăng giá trị biểu cảm và làm nổi bật ý tưởng một cách toàn diện.

*) Lưu ý: Điểm khác biệt quan trọng giữa nói quá và nói dối chính là mục đích: nói quá hướng đến việc tạo ấn tượng mạnh, truyền tải thông điệp một cách sâu sắc, trong khi nói dối là hành vi cố ý sai lệch thông tin nhằm đánh lừa.

Bài tập về nói quá

Bài 1 (Trang 102 SGK Ngữ văn 8, Tập 1)

Tìm biện pháp nói quá và giải thích ý nghĩa trong các ví dụ sau:

a.“Bàn tay ta làm nên tất cả
Có sức người sỏi đá cũng thành cơm.”
(Hoàng Trung Thông, Bài ca vỡ đất)

Biện pháp nói quá: “sỏi đá cũng thành cơm”

Ý nghĩa: Câu thơ nhấn mạnh ý chí, sự kiên trì và sức lao động sáng tạo của con người trong việc cải tạo tự nhiên, vượt qua khó khăn để mang lại cuộc sống tốt đẹp.

b.“Anh cứ yên tâm, vết thương chỉ sượt da thôi. Từ giờ đến sáng em có thể đi lên đến tận trời được.”
(Nguyễn Minh Châu, Mảnh trăng cuối rừng)

Biện pháp nói quá: “đi lên đến tận trời được”

Ý nghĩa: Câu nói thể hiện tinh thần lạc quan, không ngại khó khăn, gian khổ của nhân vật, đồng thời khẳng định lòng quyết tâm và sức mạnh tinh thần to lớn.

c.“Cái cụ bà thét ra lửa ấy lại sử nhũn mời hắn vào nhà xơi nước.”
(Nam Cao, Chí Phèo)

Biện pháp nói quá: “thét ra lửa”

Ý nghĩa: Cụm từ này nhấn mạnh quyền uy và sức mạnh của nhân vật bà cụ trong hoàn cảnh cụ thể, làm nổi bật sự thay đổi thái độ từ quyền uy sang nhún nhường.

Bài 2 (Trang 102 SGK Ngữ văn 8, Tập 1)

Điền các thành ngữ vào chỗ trống để tạo biện pháp tu từ nói quá: Bầm gan tím ruột, chó ăn đá gà ăn sỏi, nở từng khúc ruột, ruột để ngoài da, vắt chân lên cổ.

a. Ở nơi /.../ thế này, cỏ không mọc nổi nữa là trồng rau, trồng cà.

b. Nhìn thấy tội các của giặc, ai ai cũng /.../

c. Cô Nam tính tình xởi lởi, /.../

d. Lời khen của cô giáo làm cho nó /.../

e. Bọn giặc hoảng hốt /.../ mà chạy.

Đáp án:

a. Ở nơi chó ăn đá gà ăn sỏi thế này, cỏ không mọc nổi nữa là trồng rau, trồng cà.
b. Nhìn thấy tội ác của giặc, ai ai cũng bầm gan tím ruột.
c. Cô Nam tính tình xởi lởi, ruột để ngoài da.
d. Lời khen của cô giáo làm cho nó nở từng khúc ruột.
e. Bọn giặc hoảng hốt vắt chân lên cổ mà chạy.

Bài 3 (Trang 102 SGK Ngữ văn 8, Tập 1)

Đặt câu với các thành ngữ sử dụng biện pháp nói quá: nghiêng nước nghiêng thành, dời non lấp biển, lấp biển vá trời, mình đồng da sắt, nghĩ nát óc.

Đáp án

- Nàng Tây Thi đẹp nghiêng nước nghiêng thành.

- Nhân dân ta, đồng bào ta đã đánh tan mọi âm mưu, thủ đoạn của quân xâm lược bằng tinh thần đoàn kết, ý chí kiên cường và sức mạnh dời non lấp biển.

- Lúc còn bé, em thích nhất là được nghe bà kể về câu chuyện thần Nữ Oa lấp biển vá trời.

- Chỉ có những người mình đồng da sắt mới có thể chịu được cái nóng hầm hập dưới hầm.

- Bài toán thầy giao sáng nay khó quá, tôi nghĩ nát óc vẫn chưa tìm ra cách giải.

Bài 4 (Trang 103 SGK Ngữ văn 8, Tập 1)

Tìm năm thành ngữ so sánh sử dụng biện pháp nói quá:

Đáp án

- Lớn nhanh như thổi

- Trắng như tuyết

- Nắng như đổ lửa

- Ngáy như sấm

- Chậm như rùa

Bài 5 (Trang 103 SGK Ngữ văn 8, Tập 1)

Viết đoạn văn hoặc bài thơ có sử dụng biện pháp nói quá:

Đoạn văn tham khảo:
Tôi có một người bạn thân từ nhỏ tên là Hoa. Ngày trước, chúng tôi hay chơi đùa dưới cái nắng như đổ lửa ở quê. Tôi đen như cột nhà cháy, còn Hoa trắng như bông gòn. Bây giờ, dù mỗi người ở một nơi, chúng tôi vẫn thường xuyên nhắn tin tâm sự với nhau, chuyện trên trời dưới bể. Tình bạn ấy, đối với tôi, là một báu vật không gì sánh được.

Kết luận

Hiểu và vận dụng biện pháp tu từ nói quá giúp ngôn ngữ của chúng ta phong phú hơn trong từng câu từ. Qua bài học này, trung tâm gia sư online Học là Giỏi hi vọng bạn đã hiểu và vận dụng được nội dung về biện pháp nói quá này nhé.