Hoán dụ là gì? Tác dụng của hoán dụ

Hoán dụ là gì?

Khái niệm:

Hoán dụ là một biện pháp tu từ thường được sử dụng nhằm gọi tên một sự vật, hiện tượng hay khái niệm bằng tên của một sự vật, hiện tượng khác có mối liên hệ mật thiết với nó. Cách dùng này không chỉ làm cho hình ảnh diễn đạt trở nên sống động, giàu cảm xúc mà còn giúp câu văn ngắn gọn, súc tích hơn. 

Ví dụ, trong thơ Tố Hữu:

"Áo nâu liền với áo xanh
Nông thôn cùng với thị thành đứng lên"

Hình ảnh "áo nâu" được dùng để ám chỉ người nông dân, trong khi "áo xanh" tượng trưng cho người công nhân. Tác giả còn sử dụng "nông thôn" và "thị thành" như hoán dụ để chỉ hai nhóm người sống ở hai khu vực khác nhau, nhấn mạnh sự đoàn kết giữa các giai cấp trong xã hội.

Cách phân tích biện pháp hoán dụ:

Để phân tích biện pháp hoán dụ một cách chi tiết và hiệu quả, bạn có thể thực hiện các bước sau:

Xác định và gọi tên biện pháp hoán dụ: Đầu tiên, cần nhận diện rõ phép hoán dụ trong văn bản và xác định hình thức cụ thể của nó, chẳng hạn như “lấy bộ phận chỉ toàn thể” hay “lấy cái cụ thể chỉ cái trừu tượng”. 

Ví dụ: Trong câu “Bàn tay ta làm nên tất cả” (Tố Hữu), “bàn tay” là hình ảnh hoán dụ chỉ sức lao động của con người.

Làm rõ các từ ngữ, hình ảnh hoán dụ: Xác định từ hoặc cụm từ nào đóng vai trò là hình ảnh hoán dụ, sau đó phân tích mối liên hệ giữa hình ảnh đó và ý nghĩa biểu đạt.

Ví dụ: Trong câu “Áo chàm đưa buổi phân ly” (Tố Hữu), “áo chàm” là hình ảnh hoán dụ cho người dân vùng Tây Bắc, gợi lên sự gần gũi, giản dị.

Trình bày hiệu quả nghệ thuật: Đánh giá tác động của phép hoán dụ trong ngữ cảnh cụ thể, như cách nó làm nổi bật ý nghĩa, tạo cảm xúc hay tăng tính biểu cảm cho câu văn. 

Ví dụ: Hình ảnh “áo chàm” không chỉ gợi tả con người mà còn khơi gợi tình cảm sâu sắc giữa tác giả và người dân Tây Bắc.

Các loại hình hoán dụ

Dưới đây là bốn kiểu hoán dụ thường gặp cùng ví dụ minh họa cụ thể:

1. Lấy một bộ phận để gọi toàn thể

Phép hoán dụ này sử dụng một phần của sự vật để ám chỉ toàn bộ sự vật đó.

Ví dụ:

"Bàn tay ta làm nên tất cả, Có sức người sỏi đá cũng thành cơm."
(Hoàng Trung Thông)
Cụm từ "bàn tay ta" ở đây được dùng để đại diện cho người lao động, thể hiện sự nỗ lực không ngừng của con người.

"Cả lớp đang chăm chú nghe giảng."
Từ "cả lớp" không chỉ riêng căn phòng học mà ám chỉ toàn bộ học sinh trong lớp.

2. Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng

Cách dùng này sử dụng sự vật mang tính bao quát để nói đến những thứ nằm trong phạm vi của nó.

Ví dụ:

"Vì sao trái đất nặng ân tình, Nhắc mãi tên người Hồ Chí Minh."
(Tố Hữu)

Từ "trái đất" tượng trưng cho toàn thể nhân dân Việt Nam, thể hiện tình cảm biết ơn sâu sắc với Chủ tịch Hồ Chí Minh.

"Anh ấy uống hết ly"
Từ "ly" không ám chỉ bản thân chiếc ly mà chỉ phần nước uống bên trong.

3. Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật

Phép hoán dụ này dựa trên những đặc điểm đặc trưng của sự vật để thay thế cho chính sự vật đó.

Ví dụ:

"Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh."
(Nguyễn Du)

"Những người áo xanh đang làm việc."
Từ "áo xanh" ám chỉ những công nhân lao động trong trang phục bảo hộ màu xanh.

4. Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng

Cách dùng này thay thế những khái niệm trừu tượng bằng hình ảnh cụ thể, giúp người đọc dễ hiểu và cảm nhận hơn.

Ví dụ:

"Một cây làm chẳng nên non, Ba cây chụm lại nên hòn núi cao."
(Ca dao)
Hình ảnh "một cây" tượng trưng cho sự đơn lẻ, trong khi "ba cây" ám chỉ tinh thần đoàn kết, hợp sức để đạt được thành công lớn.

"Cơm áo gạo tiền lo cho cuộc sống."
Cụm từ "cơm áo gạo tiền" là hình ảnh cụ thể chỉ những khó khăn, áp lực trong cuộc sống mưu sinh hằng ngày.

Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ

Hoán dụ và ẩn dụ đều là các biện pháp tu từ có những điểm giống và khác nhau sau đây:

Điểm giống nhau:

Cả hoán dụ và ẩn dụ đều là biện pháp tu từ dùng để gọi một sự vật, hiện tượng này bằng tên của sự vật, hiện tượng khác. Mục đích chính của cả hai là tăng sức biểu cảm và diễn đạt, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về nội dung mà tác giả muốn truyền tải. Hơn nữa, cả hai biện pháp này đều có đặc điểm liên tưởng, kết nối các sự vật, hiện tượng với nhau để tạo ra những hình ảnh mới mẻ, dễ hiểu.

Điểm khác nhau:

Hoán dụ dựa trên mối quan hệ thực tế và gần gũi giữa các sự vật, hiện tượng, chẳng hạn như: cái bộ phận và cái toàn thể, vật chứa đựng và vật bị chứa đựng, dấu hiệu của sự vật và sự vật, hay cái cụ thể và cái trừu tượng. 

Ví dụ: Trong câu thơ "Áo chàm đưa buổi phân ly" của Tố Hữu, "áo chàm" được dùng để chỉ đồng bào Việt Bắc, tạo nên sự liên tưởng giữa một bộ phận (áo chàm) và toàn thể (nhân dân Việt Bắc).

- Ẩn dụ lại dựa trên sự tương đồng về hình thức, phẩm chất, hay cảm giác giữa các sự vật. 

Ví dụ: Trong câu thơ "Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng/ Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ", "mặt trời" là một ẩn dụ chỉ Bác Hồ, nhấn mạnh sự vĩ đại và tỏa sáng của Người, qua đó không phải sự liên tưởng giữa các bộ phận, mà là sự tương đồng về phẩm chất và tầm ảnh hưởng.

Tác dụng của hoán dụ

Biện pháp hoán dụ là một trong những biện pháp tu từ được sử dụng rộng rãi trong văn học và giao tiếp để tăng cường sự sinh động và sức biểu cảm cho câu văn. Hoán dụ giúp tạo ra những hình ảnh dễ hiểu, khiến người đọc dễ dàng hình dung và cảm nhận sâu sắc ý nghĩa mà tác giả muốn truyền đạt. Đây là một cách thức hiệu quả để làm cho câu văn ngắn gọn và súc tích hơn, tránh sự lặp lại từ ngữ, đồng thời tăng tính hàm súc, giúp người viết truyền tải thông điệp một cách rõ ràng mà không cần dùng quá nhiều từ.

Biện pháp hoán dụ cũng có tác dụng làm tăng tính biểu cảm cho câu văn, giúp tác giả thể hiện được cảm xúc, thái độ của mình một cách tinh tế và sâu sắc. Sự liên tưởng giữa các sự vật, hiện tượng trong hoán dụ không phải là sự so sánh trực tiếp, mà dựa trên mối quan hệ gần gũi và tương đồng giữa chúng.

Nhờ vào đặc điểm này, hoán dụ mang đến cho văn bản nhiều sắc thái khác nhau, từ đó thể hiện rõ sự cá tính của tác giả. Bởi lẽ vậy, hoán dụ giúp làm nổi bật tính biểu cảm, tạo ra những tác phẩm sâu sắc, giàu cảm xúc.

Xem thêm: Biện pháp tu từ so sánh

Bài tập hoán dụ

Dưới đây là các bài tập vận dụng bạn có thể tham khảo:

Bài 1: Tìm phép hoán dụ và phân tích trong những câu thơ sau:

a.

“Không có kính, rồi xe không có đèn,
Không có mui xe, thùng xe có xước,
Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:
Chỉ cần trong xe có một trái tim.”
                                                                (Phạm Tiến Duật, Bài thơ về tiểu đội xe không kính)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "trái tim" ở đây là hoán dụ cho người lính, những chiến sĩ lái xe trên con đường Trường Sơn. "Trái tim" không chỉ ám chỉ tấm lòng yêu nước mà còn là sự hy sinh, ý chí chiến đấu mạnh mẽ của họ. Hình ảnh này thể hiện sự tận tâm và lòng dũng cảm của những người lính trong cuộc chiến bảo vệ Tổ quốc.

b.

“Ruộng nương anh gửi bạn thân cày
Gian nhà không mặc kệ gió lung lay
Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính.”
                                                      (Chính Hữu, Đồng chí)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "giếng nước gốc đa" là hình ảnh để chỉ sự nhớ nhung, mong chờ những người lính trở về từ chiến trường. Hình ảnh này cũng gợi lên những tình cảm sâu sắc của người ở lại, đặc biệt là những người mẹ, người vợ và người thân nhớ về những người đã hy sinh cho đất nước.

c.

“Áo nâu liền với áo xanh
Nông thôn cùng với thị thành đứng lên”
                                        (Tố Hữu)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ:

- "Áo nâu" đại diện cho người nông dân.

- "Áo xanh" đại diện cho công nhân.

- "Nông thôn" ám chỉ những người sinh sống ở khu vực nông thôn.

- "Thị thành" ám chỉ những người ở thành thị.

Các hình ảnh này thể hiện sự đoàn kết giữa các tầng lớp, giữa nông thôn và thành thị trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Tất cả đều cùng chung mục tiêu, dẫu xuất phát từ đâu, họ vẫn đồng lòng xây dựng đất nước.

Bài 2: Tìm phép hoán dụ và phân tích trong những câu thơ sau:

a.

“Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ
Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân”
                                                (Viễn Phương, Viếng lăng Bác)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Bảy mươi chín mùa xuân" ở đây ám chỉ Bác Hồ, người đã sống trọn vẹn 79 năm cống hiến cho cách mạng và đất nước. Mỗi mùa xuân là một dấu mốc trong cuộc đời và sự nghiệp vĩ đại của Bác, từ đó nhấn mạnh sự kính trọng và lòng biết ơn của nhân dân.

b.

“Từ hồi về thành phố
Quen ánh điện, cửa gương
Vầng trăng đi qua ngõ
Như người dưng qua đường”
                                          (Nguyễn Duy, Ánh trăng)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Ánh điện, cửa gương" là những hình ảnh chỉ cuộc sống hiện đại, đầy đủ tiện nghi của thành phố, trái ngược với đời sống giản dị, thanh bạch ở nông thôn. Hình ảnh này làm nổi bật sự thay đổi trong cảm xúc và mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên.

Bài 3: Tìm phép hoán dụ và phân tích trong những câu thơ sau:

a.

Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay"
                                  (Tố Hữu, Việt Bắc)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Áo chàm" ám chỉ người dân Việt Bắc. Hình ảnh này không chỉ nói về chiếc áo mà còn thể hiện tình cảm, lòng chung thủy, và sự gắn bó của người dân nơi đây với cuộc cách mạng, với những chiến sĩ cách mạng.

b.

Lúa mọc trùng trùng sáng cả đồi nương"
                                              (Thanh Tịnh, Giọt mồ hôi)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Mồ hôi" là hình ảnh chỉ sự lao động vất vả của người nông dân. Nó không chỉ là giọt mồ hôi từ cơ thể mà còn thể hiện công sức và sự cống hiến của họ cho sự phát triển của đất nước.

Bài 4: Phân tích phương pháp hoán dụ trong những câu thơ dưới đây:

a.

“Bàn tay ta làm nên tất cả
Có sức người đá cũng thành cơm.”
                                            (Chí Công, Có sức người)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Bàn tay" ám chỉ người lao động. Đây là hoán dụ từ một bộ phận (bàn tay) để chỉ cái toàn thể (người lao động). Hình ảnh này nhấn mạnh sự quan trọng của lao động trong việc xây dựng và phát triển đất nước.

b.

“Cả làng quê, đường phố
Cả lớn nhỏ, gái trai
Đám càng đi càng dài
Càng dài càng đông mãi.”
                                            (Trường Tín, Đoàn người)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Làng quê" và "đường phố" ám chỉ toàn bộ dân cư, người dân nông thôn và thành thị. Những từ này giúp gợi ra hình ảnh về một cộng đồng đoàn kết, chung tay xây dựng đất nước.

c.

“Ngày Huế đổ máu
Chú Hà Nội về
Tình cờ chú cháu
Gặp nhau Hàng Bè.”
                                              (Phan Quỳnh, Cuộc gặp gỡ)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Huế" là vật chứa đựng, ám chỉ những người sống tại Huế. Câu thơ này dùng hình ảnh "Huế" để chỉ người dân nơi đây, qua đó phản ánh mối quan hệ giữa vật chứa đựng và vật bị chứa đựng.

d.

“Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao.”
                                            (Phong Hương, Đoàn kết)

Câu trả lời:

Phép hoán dụ: "Một" và "ba" ám chỉ sự đơn lẻ và đoàn kết. "Một cây" là sự cô đơn, yếu ớt, còn "ba cây" thể hiện sức mạnh đoàn kết. Đây là một phép hoán dụ lấy cái cụ thể (số lượng cây) để nói về cái trừu tượng (sự đoàn kết).

Kết luận

Biện pháp hoán dụ đóng vai trò cần thiết trong việc tạo nên những câu văn, câu thơ ấn tượng, đậm đà ý nghĩa. Nhờ vào việc sử dụng hình ảnh cụ thể để thể hiện những khái niệm trừu tượng, câu văn được làm nổi bật thông điệp của tác giả và tạo ra sự gần gũi cho người đọc. Vì vậy, trung tâm gia sư online Học là Giỏi hi vọng bạn đã nắm bắt được toàn bộ nội dung về biện pháp hoán dụ này nhé.