Biện pháp ẩn dụ là gì? Các loại hình ẩn dụ

Khái niệm ẩn dụ

Ẩn dụ là một biện pháp tu từ sử dụng tên gọi của sự vật hoặc hiện tượng này để gọi tên một sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng nào đó, chẳng hạn về hình dáng, màu sắc, tính chất hoặc trạng thái. Mục đích của biện pháp tu từ này làm tăng cường tính gợi hình và gợi cảm trong cách diễn đạt, giúp câu văn trở nên sinh động và giàu hình tượng hơn. Hơn nữa, chúng giúp người đọc, người nghe hình dung rõ nét hơn về sự vật, hiện tượng được miêu tả.

Lưu ý: Khác với so sánh – thường có dấu hiệu rõ ràng như các từ “như,” “giống như” – ẩn dụ mang tính chất so sánh ngầm, không cần chỉ ra trực tiếp mối liên hệ giữa các đối tượng.

Theo Đinh Trọng Lạc, ẩn dụ có thể hiểu như một sự “định danh thứ hai” với ý nghĩa hình tượng, dựa trên sự tương đồng (thực tế hoặc tưởng tượng) giữa hai đối tượng. Một cách đơn giản, ẩn dụ chính là cách gọi tên một đối tượng A bằng tên của đối tượng B, trong đó các yếu tố chỉ sự so sánh thường được lược bỏ, làm nổi bật đối tượng B để biểu thị ý nghĩa của đối tượng A. Nhờ vậy, ngôn từ trở nên hàm súc, bóng bẩy, chứa đựng nhiều tầng nghĩa phong phú và sâu sắc hơn.

Các loại hình ẩn dụ

Dựa vào đặc điểm và cách sử dụng, ẩn dụ được chia thành bốn hình thức chính: ẩn dụ hình thức, ẩn dụ cách thức, ẩn dụ phẩm chất, và ẩn dụ chuyển đổi cảm giác.

1. Ẩn dụ hình thức

Ẩn dụ hình thức dựa trên sự tương đồng về hình dáng, kích thước, hoặc một đặc điểm hình thức giữa các đối tượng. Điểm nổi bật của hình thức này là ý nghĩa của sự vật, hiện tượng thường bị ẩn đi, tạo cảm giác gián tiếp nhưng đầy hình tượng.

Ví dụ:
Trong câu thơ của Nguyễn Du:
- “Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông,”
Từ “lửa lựu” được sử dụng để gợi hình ảnh hoa lựu đỏ rực, như ánh lửa cháy, qua đó làm nổi bật vẻ đẹp rực rỡ của mùa hè.
- “Mặt trời lặn sau dãy núi như một quả cầu lửa khổng lồ,”
Ẩn dụ này so sánh hình dáng và sắc màu đỏ rực của mặt trời với ngọn lửa, nhấn mạnh vẻ đẹp huy hoàng của thiên nhiên.

2. Ẩn dụ cách thức

Ẩn dụ cách thức dựa trên sự tương đồng về cách thức hoạt động hoặc thực hiện giữa các sự vật, hiện tượng. Hình thức này thường chứa đựng hàm ý sâu xa.

Ví dụ:
- “Ăn quả nhớ kẻ trồng cây,”

Ở đây, “ăn quả” tượng trưng cho việc hưởng thành quả lao động, còn “trồng cây” tượng trưng cho công lao khó nhọc của người tạo ra thành quả. Câu nói khuyên con người phải biết ơn người đi trước.
- “Gió rít lên từng cơn,”
Từ “rít” thường được dùng cho âm thanh, nhưng ở đây lại gợi cách thức hoạt động mạnh mẽ của cơn gió.

3. Ẩn dụ phẩm chất

Ẩn dụ phẩm chất dựa trên sự tương đồng về tính chất, đặc điểm hoặc đặc tính giữa các đối tượng, nhằm nhấn mạnh phẩm chất của đối tượng được nhắc đến.

Ví dụ:
Trong câu thơ:
- “Người Cha mái tóc bạc, đốt lửa cho anh nằm,”

Hình ảnh “người Cha” ẩn dụ cho Bác Hồ, gợi lên phẩm chất yêu thương, chăm sóc của Bác đối với chiến sĩ, giống như tình cảm của một người cha dành cho con cái.
- “Anh ấy là một con ngựa hoang dã,”
Hình ảnh “ngựa hoang dã” biểu thị tính cách tự do, mạnh mẽ, không chịu sự gò bó.

4. Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác

Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác dựa trên sự kết hợp hoặc thay đổi cách cảm nhận giữa các giác quan, giúp tạo ra cách diễn đạt mới lạ và độc đáo.

Ví dụ:
- “Trời hôm nay nắng giòn tan,”
Ở đây, ánh nắng được cảm nhận thông qua thị giác (ánh sáng) nhưng lại được miêu tả bằng từ “giòn tan,” vốn thuộc vị giác và xúc giác, nhằm nhấn mạnh cái nắng khô ráo, gay gắt.

- “Giọng hát của cô ấy thật ngọt ngào,”
Cảm giác âm thanh (thính giác) được diễn đạt qua vị giác, tạo nên sự liên tưởng dễ chịu và ấn tượng sâu sắc về giọng hát.

Tác dụng của ẩn dụ

Những tác dụng chính của ẩn dụ có thể được phân tích qua các khía cạnh sau:

Tăng sức gợi hình và gợi cảm

Ẩn dụ giúp người đọc hoặc người nghe hình dung rõ nét hơn về sự vật, hiện tượng được miêu tả. Những hình ảnh mà ẩn dụ mang lại không chỉ đơn thuần là sự miêu tả mà còn giàu cảm xúc và ý nghĩa, làm tăng tính biểu cảm cho câu văn, câu thơ. Chẳng hạn, thay vì miêu tả trực tiếp, ẩn dụ tạo ra những cách diễn đạt mới mẻ, khiến hình ảnh trở nên sống động và giàu sức tưởng tượng.

Biểu đạt tình cảm tinh tế và sâu sắc

Qua biện pháp ẩn dụ, tác giả có thể bộc lộ những cảm xúc, thái độ của mình một cách tế nhị nhưng sâu sắc. Ẩn dụ giúp thể hiện những tình cảm yêu thương, ca ngợi hoặc phê phán một cách kín đáo nhưng đầy sức nặng. Ví dụ, ẩn dụ tích cực thường mang đến cảm giác yêu mến, ca tụng, trong khi ẩn dụ tiêu cực có thể truyền tải sự bất mãn, căm ghét hoặc phê phán.

Tạo dựng hình ảnh nghệ thuật

Ẩn dụ có khả năng tạo ra những hình ảnh nghệ thuật độc đáo, hoa mỹ, mang lại cảm giác mới lạ và thú vị cho người đọc. Những hình ảnh này không chỉ làm cho ngôn ngữ trở nên hấp dẫn mà còn giúp tác phẩm văn học giàu sức sáng tạo và phong phú về ý nghĩa.

Thể hiện giá trị thẩm mỹ cao

Việc sử dụng ẩn dụ tạo nên vẻ đẹp tinh tế, bóng bẩy của ngôn từ. Những hình ảnh ẩn dụ đẹp đẽ, đầy sức hấp dẫn có khả năng khơi gợi cảm quan nghệ thuật sâu sắc trong lòng người nghe, người đọc. Qua đó, nó còn là thước đo thể hiện tài năng và tư duy nghệ thuật của người sử dụng ngôn ngữ.

Bài tập ẩn dụ

Dưới đây là các bài tập vận dụng bạn có thể tham khảo:

Bài 1:
Cho đoạn thơ sau:

Bây giờ mận mới hỏi đào
Vườn hồng đã có ai vào hay chưa
Mận hỏi thì đào xin thưa
Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào

Câu hỏi:
Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp ẩn dụ trong văn bản.

Trả lời:

Hình ảnh ẩn dụ: Mận, đào, vườn hồng.

Mận đại diện cho người con trai.

Đào tượng trưng cho người con gái.

Vườn hồng chỉ tình yêu, mối quan hệ lứa đôi.

Tác dụng: Những hình ảnh này tạo nên cách nói bóng gió, tế nhị, phù hợp với sự kín đáo của tình yêu thời xưa. Chúng giúp diễn đạt tình cảm mộc mạc nhưng sâu sắc của người lao động, đồng thời tạo nên sự hấp dẫn giàu chất nghệ thuật cho bài ca dao.

Bài 2:
Cho ca dao sau:

Em tưởng giếng sâu
Em nối sợi gàu dài
Ai ngờ giếng cạn
Em tiếc hoài sợi dây.

Câu hỏi:
Xác định và phân tích biện pháp tu từ trong đoạn ca dao.

Trả lời:

Hình ảnh ẩn dụ:

Giếng sâu: Tượng trưng cho tình cảm chân thành, sâu sắc.

Gàu dài: Thể hiện nỗ lực vun đắp tình cảm.

Giếng cạn: Biểu thị tình cảm hời hợt, thiếu chân thật.

Sợi dây: Tượng trưng cho thời gian và công sức dành cho tình cảm.

Tác dụng: Đoạn ca dao là lời than thở, trách móc người yêu không đáp lại tình cảm chân thành. Biện pháp ẩn dụ giúp diễn tả sự thất vọng, tiếc nuối một cách tinh tế và ý nhị.

Bài 3:
Cho câu thơ sau:
a. Con ở miền Nam ra thăm lăng Bác

Đã thấy trong sương hàng tre bát ngát

(Viễn Phương)
b. Gửi miền Bắc lòng miền Nam chung thủy

Đang xông lên chống Mĩ tuyến đầu

(Lê Anh Xuân)

Câu hỏi:
Nêu ý nghĩa của từ "miền Nam" và chỉ rõ trường hợp nào là hoán dụ, thuộc kiểu nào.

Trả lời:

Trong câu (a), miền Nam chỉ một vùng địa lý cụ thể của đất nước. Không có hoán dụ.

Trong câu (b), miền Nam là hoán dụ, dùng hình ảnh vật chứa đựng (vùng đất miền Nam) để chỉ những con người sống tại đó.

Bài 4:
Cho câu văn sau:
a. Họ là chục tay sào, tay chèo, làm ruộng cũng giỏi mà làm thuyền cũng giỏi.

(Nguyễn Tuân)
b. Nhân danh ai
Bay chôn tuổi thanh xuân của chúng ta trong những quan tài.

(Emily con – Tố Hữu)

Câu hỏi:
Chỉ ra các hình ảnh hoán dụ và xác định kiểu hoán dụ.

Trả lời:

Câu (a):

Tay sào, tay chèo: Hoán dụ, lấy bộ phận (tay) để chỉ toàn thể (người chèo thuyền).

Câu (b):

Tuổi thanh xuân: Hoán dụ, dùng dấu hiệu (tuổi trẻ) để nói về sự hồn nhiên, sức sống của con người.

Kết luận 

Biện pháp ẩn dụ là phương pháp làm giàu thêm vẻ đẹp ngôn từ giúp mang lại chiều sâu tư duy và cảm xúc. Qua đó, trung tâm gia sư online Học là Giỏi mong muốn bạn đã nắm được nội dung về biện pháp tu từ ẩn dụ này nhé.