Chơi chữ là gì? Các loại hình chơi chữ

Khái niệm chơi chữ

Chơi chữ là một biện pháp tu từ đầy sáng tạo, tận dụng sự đặc sắc trong âm và nghĩa của từ để tạo ra hiệu quả nghệ thuật độc đáo. Người viết hoặc người nói thường sử dụng hiện tượng đồng âm – những từ phát âm giống nhau nhưng nghĩa khác nhau, hoặc sự đa nghĩa – một từ mang nhiều ý nghĩa, nhằm làm câu văn trở nên hấp dẫn và thú vị.

Phương pháp này xuất hiện phổ biến trong văn học, thơ ca và được áp dụng linh hoạt trong giao tiếp hàng ngày. Nhờ đó, lời nói hoặc câu văn không chỉ hài hước mà còn, gây bất ngờ và thích thú cho người nghe, người đọc. Ví dụ, những câu chơi chữ như: “Thầy giáo, tháo giày đi dép lốp” hay “Sành điệu như củ kiệu” là minh chứng cho việc sử dụng sự đồng âm hoặc tạo hình ảnh dí dỏm để gợi liên tưởng sinh động.

Các loại hình chơi chữ

Có nhiều hình thức chơi chữ phổ biến, mỗi loại đều sử dụng sự phong phú của tiếng Việt. Dưới đây là các loại hình chơi chữ điển hình:

Chơi chữ dựa trên sự đồng âm

Loại này sử dụng các từ có cách phát âm giống nhau nhưng nghĩa hoàn toàn khác nhau, mang hàm ý và ý nghĩa chính là châm biếm, đả kích.

Ví dụ 1:

- "Hổ mang bò trên núi."
Câu này có hai cách hiểu. Nghĩa thứ nhất là loài rắn hổ mang đang bò trên núi. Nghĩa thứ hai, "hổ" và "bò" là hai con vật, còn "mang" nghĩa là "đem". Cách dùng từ đồng âm khiến câu nói dễ tạo ra nhiều liên tưởng khác nhau cho người nghe.

Ví dụ 2:

- "Chị Xuân đi chợ mùa hè, mua cá thu về chợ hãy còn đông."
Câu thơ vừa nhắc đến mùa xuân, hạ, thu, đông, vừa nhắc đến chị Xuân đi chợ mua cá thu. Sự hài hước và đa nghĩa được khai thác triệt để nhờ từ đồng âm.

Chơi chữ dựa trên sự gần âm

Lối chơi chữ này khai thác các từ gần giống nhau về âm, chỉ khác nhau ở một vài dấu thanh hay phụ âm.

Ví dụ:

- "Có tài mà cậy chi tài, chữ tài liền với chữ tai một vần."
Hai từ "tài" và "tai" gần giống nhau nhưng mang ý nghĩa khác biệt. Câu thơ ngụ ý rằng người tài năng thường gặp nhiều tai ương, khó khăn, thể hiện triết lý sâu sắc qua sự gần âm.

Chơi chữ dựa trên sự điệp âm

Hình thức này lặp lại một âm tiết hoặc nhóm âm tiết, tạo nhạc tính và tô đậm ý nghĩa.

Ví dụ:

- "Mênh mông muôn mẫu một màu mưa, mỏi mắt miên man mãi mịt mờ."
Câu thơ sử dụng âm "m" liên tục để diễn tả không gian mịt mờ, tạo cảm giác chìm đắm trong cảnh vật.

Chơi chữ dựa trên lối nói lái

Nói lái là cách đảo ngược âm tiết trong từ, thường mang tính hài hước, châm biếm.

Ví dụ:

- "Cá đối – cối đá, mèo cái – mái kèo."
Cách nói lái này tạo ra hiệu ứng ngôn ngữ, khiến người nghe bật cười khi nhận ra sự sáng tạo của người nói.

Chơi chữ dựa trên sự trái nghĩa, đồng nghĩa, gần nghĩa

Hình thức này áp dụng mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ để tạo sự bất ngờ.

Ví dụ 1:

- "Trăng bao nhiêu tuổi trăng già, núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non."
Cặp từ trái nghĩa "già" và "non" nhấn mạnh sự đối lập trong tự nhiên, đồng thời gợi suy nghĩ về thời gian và không gian.

Ví dụ 2:

- "Đi tu phật bắt ăn chay, thịt chó ăn được, thịt cầy thì không."

Tác dụng của chơi chữ

Với khả năng lợi dụng sự phong phú của từ ngữ, chơi chữ tạo ra nhiều hiệu ứng độc đáo trong văn học và hội thoại:

Tăng tính hài hước, dí dỏm

Chơi chữ mang đến những câu nói hoặc câu thơ hóm hỉnh, tạo tiếng cười sảng khoái và giảm bớt sự căng thẳng. Điều này làm cho lời nói hoặc bài viết trở nên nhẹ nhàng, vui vẻ hơn, đặc biệt trong các tình huống cần giải trí hoặc giảm tải áp lực. Ví dụ, những câu như "Lợi thì có lợi, nhưng răng không còn" khiến người nghe bật cười bởi sự bất ngờ trong ý nghĩa.

Làm câu văn, câu thơ trở nên sinh động, hấp dẫn

Nhờ cách sử dụng từ ngữ bất ngờ và độc đáo, chơi chữ làm tăng sức cuốn hút cho lời văn. Tính sáng tạo này không chỉ giúp nội dung trở nên sống động mà còn dễ dàng in sâu vào tâm trí người đọc, người nghe. Chẳng hạn, việc sử dụng điệp âm như "Mênh mông muôn mẫu một màu mưa" .

Tạo ra nhiều lớp nghĩa

Một đặc điểm nổi bật của chơi chữ là khả năng tạo ra nhiều tầng ý nghĩa trong một câu nói, kích thích trí tưởng tượng và sự tò mò. Điều này khiến người nghe hoặc người đọc phải suy nghĩ, phân tích để khám phá những ý nghĩa tiềm ẩn, từ đó tăng cường tương tác với văn bản. Ví dụ, câu "Hổ mang bò trên núi" vừa có thể hiểu là loài rắn hổ mang đang trườn, vừa có thể hiểu là hổ mang theo bò lên núi.

Nhấn mạnh ý tưởng

Với cách lồng ghép từ ngữ khéo léo, biện pháp chơi chữ giúp làm nổi bật một ý tưởng hoặc quan điểm một cách tinh tế, sâu cay. Không sử dụng ngôn ngữ trực tiếp, chơi chữ khiến thông điệp trở nên thâm thúy, tạo ấn tượng sâu đậm. Ví dụ, câu thơ "Có tài mà cậy chi tài, chữ tài liền với chữ tai một vần" khéo léo nhấn mạnh rằng tài năng đôi khi đi cùng những rủi ro, tai ương.

Bài tập về chơi chữ

Bài 1: Phân tích cách dùng chơi chữ trong bài thơ của Bác Hồ

Cảm ơn bà biếu gói cam,

Nhận thì không đúng, từ làm sao đây?

Ăn quả nhớ kẻ trồng cây,

Phải chăng khổ tận đến ngày cam lai?

Đáp án:
Bài thơ thể hiện sự khéo léo trong sử dụng từ ngữ, đặc biệt thông qua hiện tượng đồng âm:

Khổ: vừa mang nghĩa "khổ đau" (tiếng thuần Việt) vừa mang nghĩa "đắng" (gốc Hán Việt).

Cam: chỉ quả cam trong tiếng Việt, nhưng trong tiếng Hán Việt lại có nghĩa là "ngọt".

Câu thơ sử dụng thành ngữ Hán Việt: "khổ tận cam lai" (hết đắng cay đến ngọt bùi) để gợi ý về niềm vui, hạnh phúc khi thoát khỏi đau khổ, biểu thị niềm tự hào về độc lập, tự do.

Bài 2: Phân tích hiện tượng chơi chữ trong hai câu văn:

- Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn.

- Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc, thở dài hi hóp.

Đáp án:

1. "Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn."

Các từ như thịt, mỡ, dò (giò), nem, chả thuộc nhóm từ cùng trường nghĩa về thực phẩm, cụ thể là thịt.

Sự liên kết giữa các từ tạo ra lối chơi chữ thông qua việc sử dụng cùng trường nghĩa.

2. "Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc, thở dài hi hóp."

Các từ như Nứa, tre, trúc, hóp đều là tên các loài cây thuộc họ tre nứa.

Lối chơi chữ dựa trên sự liên tưởng và sử dụng từ ngữ cùng trường nghĩa về thực vật.

Bài 3: Phân tích lối chơi chữ trong bài thơ:

Duyên duyên ý ý tình tình

Đây đây đó đó tình tình ta

Năm năm tháng tháng ngày ngày

Chờ chờ đợi đợi, rày rày mai mai

Đáp án:

Bài thơ sử dụng biện pháp điệp âm:

- Lặp lại âm tiết như duyên duyên, tình tình, đây đây, đó đó để tạo nhạc điệu và cảm xúc dồn nén.

- Các cặp từ lặp lại hai lần nhằm nhấn mạnh trạng thái tâm lý của người nói, gợi lên sự da diết, chờ mong.

Bài 4: Cho một số ví dụ về chơi chữ

1. Thay đổi trật tự từ (nói ngược):

"Vợ cả, vợ hai, (hai vợ) cả hai đều là vợ cả."

"Thầy tu, thầy chùa, chùa thầy cứ việc thầy tu."
→ Cách đảo ngược thứ tự các từ tạo nên hiệu ứng bất ngờ, hài hước và ý nghĩa sâu cay.

2. Câu đối sử dụng chơi chữ:

"Học trò là học trò con, tóc đỏ như son là con học trò."

"Tri huyện là tri huyện Thằng, ăn nói lằng nhằng là thằng tri huyện."
→ Lối chơi chữ dựa trên sự đồng âm và cách xếp đặt từ ngữ thông minh, tạo nên nét hài hước và sắc sảo trong câu đối.

Xem thêm:

Nói giảm nói tránh là gì? Tác dụng của nói giảm nói tránh

Nói quá là gì? Tác dụng của nói quá

Kết luận

Như vậy, chơi chữ là nghệ thuật kết nối ý tưởng, thể hiện sự tinh tế của người sử dụng thông qua các từ ngữ sáng tạo. Qua các hình thức chơi chữ, vẻ đẹp phong phú của tiếng Việt được tôn vinh, mang lại niềm vui và sự sâu lắng cho cả người đọc lẫn người nghe. Trong bài học này, trung tâm gia sư online Học là Giỏi mong muốn bạn đã nắm được toàn bộ nội dung về biện pháp chơi chữ này nhé.