Phép liệt kê là gì? Tác dụng của biện pháp tu từ liệt kê

Biện pháp tu từ liệt kê là gì?

Phép liệt kê là một biện pháp tu từ thường được sử dụng để diễn đạt các khía cạnh khác nhau của thực tế, tư tưởng hay tình cảm một cách rõ ràng và sâu sắc hơn. Thông qua việc sắp xếp nối tiếp các từ, cụm từ hoặc câu thuộc cùng một loại, phép liệt kê giúp tăng cường hiệu quả biểu đạt và tạo ấn tượng mạnh với người đọc hoặc người nghe.

Chẳng hạn, trong tác phẩm văn học, phép liệt kê làm nổi bật sự phong phú của nội dung được miêu tả và góp phần khắc họa rõ nét hơn cảm xúc và hình ảnh. Ví dụ trong câu:”Thường là chở chè vối, và thỉnh thoảng cũng có những chuyến chở cánh kiến trắng, cánh kiến đỏ, sợi móc, da trâu sống, xương và sừng nai hươu, xương gấu, xương hổ.”. Khi nhà văn Nguyễn Tuân miêu tả các sản vật vùng biên như "chè vối, cánh kiến trắng, cánh kiến đỏ, sợi móc, da trâu sống, xương và sừng nai hươu, xương gấu, xương hổ," các cụm danh từ được đặt cạnh nhau tái hiện một cách chân thực về sự đa dạng của sản vật địa phương.

Ngoài ra, trong một số trường hợp, phép liệt kê còn được dùng để nhấn mạnh tinh thần hoặc cảm xúc, như trong câu thơ của Tố Hữu: 

Hoan hô chiến sĩ Điện Biên

Chiến sĩ anh hùng

Đầu nung lửa sắt

Năm mươi sáu ngày đêm,

khoét núi, ngủ hầm,

mưa dầm, cơm vắt

Máu trộn bùn non

Gan không núng

Chí không mòn!

Các từ “khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt, máu trộn bùn non.” Các cụm từ này không chỉ miêu tả gian khổ mà còn truyền tải sự kiên cường của chiến sĩ Điện Biên. 

Các loại hình liệt kê

Dựa vào cách cấu tạo, ý nghĩa và đặc điểm của các thành phần liệt kê, ta có thể chia phép liệt kê thành nhiều kiểu chính. Dưới đây là phân loại chi tiết:

Phân loại theo cấu tạo

- Liệt kê theo từng cặp:
Đây là kiểu liệt kê trong đó các yếu tố được kết nối thành từng cặp bằng các từ như và, cùng, với... Kiểu này thường nhấn mạnh mối quan hệ giữa các cặp từ trong câu.
Ví dụ:
"Những người nông dân phải chịu thương chịu khó, làm nhiều mà nói ít, giản dị mà trung hậu, hiền lành mà anh dũng."
Trong câu, các cặp từ như chịu thương - chịu khó, giản dị - trung hậu, hiền lành - anh dũng được đặt cạnh nhau để nhấn mạnh những phẩm chất đáng quý của người nông dân.

- Liệt kê không theo từng cặp:
Ở kiểu này, các yếu tố được liệt kê nối tiếp nhau thành một chuỗi mà không có sự kết nối thành cặp. Điều này tạo cảm giác đầy đủ, toàn diện hơn về các thành phần được đề cập.
Ví dụ:
"Gia đình tôi có bốn thành viên: bố, mẹ, em gái, em trai và tôi."
Các danh từ được liệt kê liên tục, không phân cặp, giúp người đọc hiểu rõ cấu trúc gia đình.

Phân loại theo ý nghĩa

- Liệt kê tăng tiến:
Đây là kiểu liệt kê mà các yếu tố được sắp xếp theo một trình tự tăng dần hoặc giảm dần, ví dụ như từ nhỏ đến lớn, từ thấp đến cao, hoặc ngược lại. Kiểu liệt kê này giúp nhấn mạnh mức độ hoặc tính chất phát triển của các yếu tố.
Ví dụ:
"Tiếng Việt phản ánh sự hình thành và trưởng thành của gia đình, họ hàng, làng xóm, dân tộc và quốc gia."
Ở đây, trình tự từ tập thể nhỏ (gia đình) đến lớn (quốc gia) thể hiện sự tăng tiến trong phạm vi liên kết.

- Liệt kê không tăng tiến:
Các yếu tố được liệt kê ở kiểu này có mối quan hệ bình đẳng, không theo một thứ tự hay trình tự cụ thể. Khi đảo vị trí các yếu tố, ý nghĩa của câu không thay đổi.
Ví dụ:
"Bỗng nhiên gặp hoa sơn, hoa thược dược, vàng, tím, đỏ, tổ ong."
Các yếu tố được liệt kê ngẫu nhiên, không theo trật tự tăng giảm, nhưng vẫn tạo cảm giác đầy đủ, phong phú.

Phân loại theo đặc điểm từ ngữ

- Liệt kê đồng nghĩa:
Liệt kê các từ hoặc cụm từ có nghĩa tương tự để nhấn mạnh tính chất hoặc đặc điểm.
Ví dụ:
"Anh ấy rất thông minh, tài năng, sáng tạo."
Những từ đồng nghĩa giúp nhấn mạnh sự toàn diện về phẩm chất của anh ấy.

- Liệt kê trái nghĩa:
Liệt kê các từ có nghĩa đối lập để làm nổi bật sự tương phản của nội dung.
Ví dụ:
"Ngày nắng chang chang, đêm trăng thanh thanh."
Sự trái ngược giữa ngày và đêm, nắng và trăng tạo nên cảm giác đối lập rõ rệt.

- Liệt kê lặp lại:
Một từ hoặc cụm từ được liệt kê nhiều lần để nhấn mạnh hoặc gây ấn tượng mạnh với người đọc.
Ví dụ:
"Làng tôi, làng tôi đẹp biết bao!"
Việc lặp từ "làng tôi" làm tăng thêm cảm xúc yêu quê hương.

- Liệt kê phân loại:
Các yếu tố được liệt kê theo từng nhóm, từng loại để người đọc dễ hình dung sự đa dạng.
Ví dụ:
"Trên bàn có đủ các loại hoa quả: táo, cam, lê, chuối."
Phép liệt kê này giúp nhóm các yếu tố thuộc cùng một chủ đề (hoa quả), làm rõ sự phong phú của chúng.

Tác dụng của biện pháp tu từ liệt kê

Với khả năng tạo nhịp điệu và tăng tính thuyết phục, phép liệt kê không chỉ làm rõ ý mà còn khiến người đọc dễ dàng hình dung và cảm nhận sâu sắc hơn.

Tăng sức gợi hình và biểu cảm

Phép liệt kê giúp người đọc hình dung cụ thể, chi tiết về sự vật, hiện tượng hoặc cảm xúc được miêu tả. Việc liệt kê hàng loạt các yếu tố với cùng cấu trúc hoặc điểm chung làm nổi bật đặc điểm của sự vật.
Ví dụ:
Trong tác phẩm “Tinh thần yêu nước của nhân dân ta” của Hồ Chí Minh, biện pháp liệt kê được sử dụng để nhấn mạnh sức mạnh và sự bất tử của lòng yêu nước: “Nó kết thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi sự nguy hiểm khó khăn, nó nhấn chìm tất cả bè lũ bán nước và cướp nước.”
Cách sử dụng chuỗi từ liên tiếp như “mạnh mẽ, to lớn, nguy hiểm, khó khăn” không chỉ miêu tả sức mạnh mà còn gợi cảm giác hào hùng và bất khuất của tinh thần yêu nước.

Nhấn mạnh ý nghĩa và tăng tính thuyết phục

Phép liệt kê thường được sử dụng để nhấn mạnh quan điểm hoặc luận điểm của tác giả. Việc đưa ra nhiều dẫn chứng liên tiếp giúp luận điểm trở nên rõ ràng và thuyết phục hơn.
Ví dụ:
Trong một đoạn văn miêu tả sự giàu sang của nhân vật quan phụ mẫu, tác giả đã liệt kê hàng loạt các danh từ như: “bát yến hấp đường phèn, tráp đồi mồi chữ nhật để mở, trầu vàng, cau đậu, rễ tía, ống thuốc bạc, đồng hồ vàng, dao chuôi ngà…”
Việc kể tên các vật dụng xa hoa không chỉ làm nổi bật sự giàu có mà còn tạo nên một nhịp điệu đều đặn, hấp dẫn cho văn bản.

Tạo nhịp điệu và âm hưởng

Dãy các từ, cụm từ được sắp xếp liên tục trong phép liệt kê góp phần tạo nên nhịp điệu và âm hưởng cho câu văn hoặc đoạn thơ. Nhịp điệu này không chỉ khiến câu văn trở nên hài hòa mà còn thu hút người đọc, người nghe.
Ví dụ:
Trong một đoạn văn miêu tả cảnh trời mưa gió, tác giả viết: “Ngoài kia, tuy mưa gió ầm ầm, dân phu rối rít nhưng trong này xem chừng tĩnh mịch, nghiêm trang lắm…”
Phép liệt kê các trạng thái như “mưa gió ầm ầm, dân phu rối rít, trong này tĩnh mịch” tạo ra sự tương phản rõ rệt giữa hai không gian, nhấn mạnh sự khác biệt và làm nổi bật bối cảnh câu chuyện.

Bài tập về liệt kê

Bài 1: Xác định biện pháp liệt kê và tác dụng:

a, Cây tre Việt Nam! Cây tre xanh, nhũn nhặn, ngay thẳng, thủy chung, can đảm, cây tre mang những đức tính của người hiền là tượng trưng cao quý của dân tộc Việt Nam.

b, Tàu qua những sớm, những chiều

Những sông, những núi, những đèo tàu qua…

c, Tin vui chiến thắng trăm miền

Hòa Bình, Tây Bắc, Điện Biên vui về.

d, Của ong bướm này đây tuần tháng mật

Này đây hoa của đồng nội xanh rì

Này đây lá của cành tơ phơ phất

Của yến anh này đây khúc tình si

Và này đây ánh sáng chớp hàng mi…

Đáp án:

a. Phép liệt kê: Cây tre xanh, nhũn nhặn, ngay thẳng, thủy chung, can đảm.
Tác dụng: Việc liệt kê các phẩm chất đáng quý của cây tre cũng chính là biểu tượng cho những đức tính tốt đẹp của con người Việt Nam, làm bật lên hình ảnh cây tre như một đại diện văn hóa, tinh thần dân tộc.

b. Phép liệt kê: Những sớm, những chiều, những sông, những núi, những đèo.
Tác dụng: Liệt kê các hình ảnh đại diện cho hành trình của đoàn tàu, gợi tả một bức tranh về thiên nhiên và không gian mà tàu đi qua, tạo nhịp điệu hài hòa cho câu văn.

c. Phép liệt kê: Hòa Bình, Tây Bắc, Điện Biên.
Tác dụng: Nhấn mạnh những chiến thắng vang dội của quân và dân ta, thể hiện niềm tự hào dân tộc và sức mạnh bất khuất trong chiến đấu.

d. Phép liệt kê: Ong bướm, hoa, lá, yến anh, ánh sáng, khúc tình si.
Tác dụng: Mô tả một bức tranh thiên nhiên mùa xuân tràn đầy sức sống, sự hài hòa giữa vẻ đẹp thiên nhiên và con người, đồng thời thể hiện tình yêu cuộc sống mãnh liệt của tác giả.

Bài 2: Tìm và chỉ ra phép liệt kê:

a) Trong miêu tả, người ta thường hay so sánh. So sánh thì vô cùng: Cậu ta mới chừng ấy tuổi mà trông như một cụ già. Đấy là so sánh người với người. Có khi so sánh người với các con vật: Trông anh ta như một con gấu. Có khi so sánh người với cây, với hoa: Cô gái vẻ mảnh mai, yểu điệu như một cây liễu.

b) Trong tiếng gió thổi ta nghe tiếng thông reo, tiếng sóng vỗ, tiếng ve ran và cả tiếng máy, tiếng xe, tiếng cần trục từ trên các tầng than, bến cảng vọng lại. Những âm thanh của sự sống trăm ngả tụ về, theo gió ngân lên vang vọng.

c) Lúc ấy

Cả công trường đang ngủ cạnh dòng sông

Những tháp khoan nhô lên trời ngẫm nghĩ

Những xe ủi, xe ben sóng vai nhau nằm nghỉ

Chỉ có tiếng đàn ngân nga

Với một dòng trăng lấp loáng sông Đà.

Đáp án:

a. Phép liệt kê: Người với người, người với các con vật, người với cây, với hoa.
Loại: Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.
Tác dụng: Làm rõ sự các kiểu so sánh trong miêu tả, từ đó giúp người đọc dễ dàng nắm bắt nội dung.

b. Phép liệt kê: Tiếng thông reo, tiếng sóng vỗ, tiếng ve ran, tiếng máy, tiếng xe, tiếng cần trục.
Loại: Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.
Tác dụng: Tái hiện lại nhưng âm thanh sống động, phản ánh nhịp sống sôi động của con người và thiên nhiên trong môi trường lao động sản xuất.

c. Phép liệt kê: Những tháp khoan, những xe ủi, xe ben.
Loại: Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.
Tác dụng: Khắc họa không gian lao động trên công trường, kết hợp nhịp điệu thơ giúp người đọc hình dung rõ nét hơn về khung cảnh đó.

Bài 3: Chỉ ra phép liệt kê và tác dụng:

Bên cạnh ngài, mé tay trái, bát yến hấp đường phèn, đê trong khay khảm, khói bay nghi ngút; tráp đồi mồi chữ nhật để mở, trong ngăn bac đầy những trầu vàng, cau đâu, rễ tía, hai bên nào ông thuốc bac, nào đồng hồ vàng, nào dao chuôi ngà, nào ống vôi chạm, ngoáy tai… ví thuốc, quản bút, tăm bông trông mà thích mắt.(…) Ngoài kia, tuy mưa gió ầm ầm, dân phu rối rít, nhưng trong này xem chừng tĩnh mịch, nghiêm trang lắm (…).

(Phạm Duy Tốn)

Đáp án:
Phép liệt kê: Bát yến hấp đường phèn, tráp đồi mồi chữ nhật để mở, trầu vàng, cau đậu, rễ tía, ống thuốc bạc, đồng hồ vàng, dao chuôi ngà, ống vôi chạm, ngoáy tai, ví thuốc, quản bút, tăm bông.
Loại: Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.
Tác dụng: Phép liệt kê làm nổi bật sự xa hoa, giàu sang của nhân vật quan phụ mẫu, đồng thời gợi lên sự đối lập giữa sự tĩnh mịch, nghiêm trang trong nhà và cảnh lao động vất vả ngoài trời mưa gió.

Bài 4: Đặt câu có sử dụng phép liệt kê

Trong vườn nhà tôi trồng rất nhiều loại cây: xoài, mít, bưởi, ổi, cam.

Bạn tôi là một người thông minh, chăm chỉ, cẩn thận và rất tốt bụng.

Trong giờ ra chơi, các bạn học sinh tham gia nhiều hoạt động như: đá cầu, nhảy dây, đọc sách, nói chuyện.

Bài 5: Viết đoạn văn có phép liệt kê

Mùa hè luôn để lại trong tôi nhiều kỷ niệm đẹp. Đó là những buổi trưa nắng chang chang, lũ trẻ trong xóm cùng rủ nhau ra sông bơi lội. Những chiều mát, chúng tôi tụ tập dưới bóng cây bàng cổ thụ, chơi trò trốn tìm, nhảy dây, đá bóng. Thỉnh thoảng, vào những đêm trăng sáng, cả nhóm lại kéo nhau ra cánh đồng, nằm ngửa mặt nhìn trời và kể những câu chuyện bất tận. Mùa hè trong tôi là tiếng ve kêu râm ran, mùi hoa phượng thoang thoảng, và những chuỗi ngày vui chơi quên cả thời gian.

Phép liệt kê:

Trốn tìm, nhảy dây, đá bóng (Liệt kê các hoạt động vui chơi).

Tiếng ve, mùi hoa phượng, chuỗi ngày vui chơi (Liệt kê các hình ảnh mùa hè gợi nhớ).

Xem thêm: Chơi chữ là gì? Các loại hình chơi chữ

Kết luận

Những chuỗi hình ảnh, cảm xúc được kết nối chặt chẽ qua biên pháp tu từ liệt kê đã và sẽ tiếp tục làm phong phú thêm bức tranh sáng tạo trong văn học và cuộc sống. Vì vậy, trung tâm gia sư online Học là Giỏi hi vọng bạn đã hiểu rõ toàn bộ nội dung và tác dụng của biện pháp liệt kê này nhé.