Thể thơ song thất lục bát trong văn chương Việt Nam

Thể thơ song thất lục bát là gì?

Thể thơ song thất lục bát là một thể thơ truyền thống của Việt Nam, đặc trưng bởi cấu trúc đặc biệt gồm hai câu bảy chữ (song thất) và hai câu lục bát (một câu sáu chữ và một câu tám chữ). Cụ thể, mô hình của một khổ thơ song thất lục bát như sau:

Câu 1: 7 chữ

Câu 2: 7 chữ

Câu 3: 6 chữ

Câu 4: 8 chữ

Ví dụ minh họa:

Câu 1: Trải vách quế gió vàng hiu hắt,

Câu 2: Mảnh vũ y lạnh ngắt như đồng;

Câu 3: Oán chi những khách tiêu phòng,

Câu 4: Mà xui phận bạc nằm trong má đào!

Thể thơ song thất lục bát có sự kết hợp hài hòa giữa âm điệu và nhịp điệu, tạo nên những bài thơ vừa giàu tính nhạc vừa giàu cảm xúc. Thể thơ này thường được sử dụng để biểu đạt những tình cảm sâu lắng, những câu chuyện lịch sử, hoặc những khúc ca hào hùng của dân tộc. Sự đa dạng và linh hoạt trong cách sử dụng ngôn từ của thể thơ này đã làm nên một nét đẹp riêng trong văn học Việt Nam.

Nguồn gốc và các giai đoạn phát triển của thể thơ song thất lục bát

Thể thơ song thất lục bát còn được gọi là: song thất, lục bát gián thất. Có khi,người ta xếp nó vào thể loại thơ. Có khi xếp vào thể loại ca ngâm. Đây là thể thơ có nguồn gốc Việt Nam, mang đậm bản sắc truyền thống dân tộc. Thể thơ song thất lục bát vốn rất phổ biến trong văn chương Việt Nam trung đại. Nó đã để lại cho kho tàng văn chương dân tộc những tác phẩm nổi tiếng như: Chinh phụ ngâm khúc, Cung oán ngâm khúc, Tự tình khúc, Ai tư vãn... Tuy nhiên, sang thế kỷ XX, thể thơ này ít được chú ý. Nhiều người nhầm tưởng rằng không còn thi nhân nào sáng tác thể song thất lục bát. Thực ra, số lượng tác phẩm theo thể song thất lục bát trong văn chương hiện đại rất nhiều, nhất là trong giai đoạn 1945 -1975.

Quy tắc gieo vần của thể thơ song thất lục bát

Mỗi khổ thơ song thất lục bát gồm có bốn câu, với số tiếng mỗi câu là: 7 –7 –6 –8. Trong hai câu thất, luật phối thanh được đặt vào các tiếng 3 –5 –7 theo luật đòn cân là T –B –T (câu 1)  và  B –T –B  (câu  2). Hai  câu lục bát theo đúng luật của thể loại này. Nghĩa là mang thanh điệu B –T –B ở các tiếng 2 –4 –6. Tiếng cuối câu một vần với tiếng thứ 6 câu hai. Tiếng thứ 8 câu hai vần với tiếng thứ 6 câu ba. Tiếng thứ 6 câu ba vần với tiếng thứ 6 câu bốn. Tiếng thứ 8 câu bốn vần với tiếng thứ 5 câu tiếp theo... Sau đây là mô hình thanh điệu của thể thơ song thất lục bát:

x x T x B x T (vần 1)

x x B x T (vần 1) x B (vần 2)

x B x T x B (vần 2)

x B x T x B (vần 2) x B (vần 3)

x x T x B (vần 3) x T (vần 4)

x x B x T (vần 4) x B (vần 5)

x B x T x B (vần 5)

x B x T x B (vần 5) x B (vần 6)

* Ghi chú: 

- B: phải là bằng

- T: phải là trắc

- x: bằng hoặc trắc đều được

(Chú thích: x là không bắt buộc phải đúng thanh, T là thanh trắc, B là thanh bằng, dấu gạch dưới là những chỗ bắt buộc phải gieo vần).

Dưới đây là một số câu thơ trích trong Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều, qua đó ta sẽ thấy được quy tắc gieo vần của thể thơ song thất lục bát:

Trải vách quế gió vàng hiu hắt, 

Mảnh vũ y lạnh ngắt như đồng. 

Oán chi những khách tiêu phòng, 

Mà xui phận bạc nằm trong má đào!

Duyên đã may cớ sao lại rủi?

Nghĩ nguồn cơn dở dói sao đang? 

Vì đâu nên nỗi dở dang, 

Nghĩ mình mình lại nên thương nỗi mình!

Quy tắc ngắt nhịp của thể thơ song thất lục bát

Trong thơ song thất lục bát, hai câu thất có cách ngắt nhịp thông thường là  3 / 4. Các câu lục bát ngắt nhịp là 2 / 2 / 2 / 2. Lấy ví dụ một đoạn thơ trong Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm):

Trống Tràng Thành / lung lay bóng nguyệt

Khói Cam Tuyền / mờ mịt thức mây

Chín lần / gươm báu / trao tay

Nửa đêm / truyền hịch / địch ngày / xuất chinh.

Trên đây là những quy định chung của thể thơ song thất lục bát. Những quy định này vốn được tuân thủ chặt chẽ trong văn chương trung đại. Trong văn chương hiện đại, mặc dù những quy định về niêm luật có thoáng hơn nhưng nhiều bài vẫn mang đậm “hồn cốt” của thể song thất lục bát truyền thống. Chỉ khác là các bài thơ ấy mang nội dung hiện đại. 

Sự biến thể, sáng tạo luật thơ song thất lục bát 

Khi nói đến việc sáng tác thơ theo thể song thất lục bát, chúng ta không chỉ bàn đến chuyện đúng luật mà còn phải chú ý đến sự “phá cách”, sáng tạo của nhà thơ. Sự sáng tạo ấy nhằm tránh sự đơn điệu, gây chú ý, tạo bất ngờ cho bạn đọc. Ngoài những bài thơ song thất lục bát thuần túy, ta còn gặp thể loại này trong nhiều bài thơ tự do và hợp thể. Trong các bài thơ này, có thể chia làm hai loại: Một là những bài có số câu song thất lục bát nhiều hơn các thể khác: Tiếng vàng (Xuân Diệu), Cây điền thanh với tên giặc Mỹ (Lưu Quang Thuận), Sớm giục đường mây (Vũ Hoàng Chương), Chị là người mẹ, Quang vinh Tổ quốc chúng ta, Xưa... nay (Tố Hữu)... Hai là những bài thơ tự do và hợp thể có số câu song thất lục bát ít hơn các thể loại khác: Chòm Văn Sơn (Xuân Diệu), Bao giờ trở lại (Hoàng Trung Thông), Cầu tre (Kiên Giang), Bay ngang mặt trời (Chế Lan Viên), Bài ca mùa xuân 1961, Hai anh em, Phá đường, A Liêu Sa nhớ chăng? (Tố Hữu)...

Một bài thơ song thất lục bát có tối thiểu là 4 câu. Nhưng số bài song thất lục bát 4 câu rất ít. Có thể nêu vài bài điển hình như: Đường số 5 anh dũng (Hồ Chí Minh), Bản đồ nước Việt Nam, Canh Dần 1950, Đình chiến (Ưng Bình Thúc Giạ Thị)... Xin giới thiệu một bài tiêu biểu cho thể song thất lục bát 4 câu là bài Theo tình nguyện quân qua biên giới năm 1952 (Chế Lan Viên):

Chỉ thấy núi thấy cây thấy suối

Nào biết đâu biên giới là đâu

Giật mình, nghe một tiếng chào

Đất mình vừa vượt, đất Lào vừa sang

Thơ song thất lục bát có thể dài bao nhiêu cũng được. Trong văn chương Việt Nam, ta gặp những bài thơ song thất lục bát dài  trên  100 câu như: Kinh nhật tụng (Khương Hữu Dụng), Trả ta sông núi (Vũ Hoàng Chương), Giấc mơ bom nguyên tử (Nguyễn Vỹ), Mối tình đầu trọn kiếp (Phạm Tường Hưng)... Có những bài trên 200 câu như: Ba mươi năm đời ta có Đảng (Tố Hữu), Gửi người vợ miền Nam (Nguyễn Bính), Triều miên ngâm khúc (Trần Tuấn Kiệt)...

Thể thơ song thất lục bát thích hợp để diễn tả những tâm tư, tình cảm của con người trước các sự kiện chính trị xã hội hoặc những biến cố lớn trong cuộc đời người. Nó có sự kết hợp tính chất của hai thể loại: thất ngôn (cổ kính, trang trọng) và lục bát (bình dị, trữ tình).Tuy nhiên, hệ thống niêm luật của nó có phần gò bó nên ít người sáng tác. Nếu có sáng tác theo thể loại này, nhiều người thích dùng hình thức biến thể vì nó tương đối tự do.

Kết luận

Bài viết của Học Là Giỏi đã giúp các bạn phác họa bức tranh tổng thể của thể thơ song thất lục bát trong văn chương Việt Nam, trong đó, nhấn mạnh những điểm kế thừa và sáng tạo về luật thơ, cùng các tác giả và tác phẩm tiêu biểu. Dù so với các thể loại khác như lục bát, thất ngôn, hay thơ tự do, các bài song thất lục bát thuần túy chiếm tỷ lệ không cao, nhưng thể loại này vẫn đạt được những thành tựu nhất định và xuất hiện nhiều trong các bài thơ tự do và hợp thể. Và trong tương lai, thể thơ này sẽ tiếp tục tồn tại và phát triển theo hướng tự do hóa hình thức thơ để thích ứng với thời đại mới.

Xem thêm:

Thể thơ lục bát - Di sản văn hóa của dân tộc Việt Nam

Tìm hiểu thể thơ thất ngôn bát cú - Tinh hoa thơ Đường luật