Bí mật về thể thơ tự do: Phá vỡ quy tắc, tạo sự khác biệt

Thể thơ tự do là gì?

Thơ tự do là hình thức cơ bản của thơ, thể thơ này khác các thể thơ khác là không bị ràng buộc vào những quy tắc nhất định về số lượng câu, số chữ, niêm đối,… Tuy nhiên, thơ tự do lại có phân dòng và sắp xếp song song thành hàng, thành khổ như những đơn vị nhịp điệu, có thể có vần với nhau. Bạn có thể làm thơ tự do 7 chữ, thơ tự do về tình yêu, về cuộc sống về bất cứ chủ đề gì mà mình yêu thích.

• Về nghệ thuật: Thơ tự do xuất phát từ nhu cầu đòi hỏi thơ phải gắn liền với cuộc đời mỗi người hơn, phản ánh được những khía cạnh mới của cuộc sống phong phú, thể hiện được những cách nhìn nghệ thuật mới của các nhà thơ.
• Về hình thức: Cách nhận biết thơ tự do thông qua hình thức rất đơn giản, bạn đếm số chữ trong một dòng thơ, có thể có dòng nhiều dòng ít không có sự gò bó và sẽ không bắt buộc theo quy luật như các thể thơ khác.

Dù là dựa trên hình thức hay nội dung hàm chứa thì thể thơ tự do nói chung có thể phân thành 3 loại chính như sau:

• Thơ tự do theo hơi hướng cổ điển.
• Thơ tự do theo hơi hướng hiện đại.
• Thơ tự do hướng tạp lục (tản mạn, góp nhặt).

Ví dụ Bài thơ về tiểu đội xe không kính của tác giả Phạm Tiến Duật

Không có kính không phải vì xe không có kính

Bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi

Ung dung buồng lái ta ngồi,

Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng.

Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng

Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

Thấy sao trời và đột ngột cánh chim

Như sa, như ùa vào buồng lái

Không có kính, ừ thì có bụi,

Bụi phun tóc trắng như người già

Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc

Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.

Không có kính, ừ thì ướt áo

Mưa tuôn, mưa xối như ngoài trời

Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa

Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.

Những chiếc xe từ trong bom rơi

Đã về đây họp thành tiểu đội

Gặp bè bạn suốt dọc đường đi tới

Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi.

Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời

Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy

Võng mắc chông chênh đường xe chạy

Lại đi, lại đi trời xanh thêm.

Không có kính, rồi xe không có đèn,

Không có mui xe, thùng xe có xước,

Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:

Chỉ cần trong xe có một trái tim.

Nguồn gốc của thể thơ tự do

Thể thơ tự do xuất hiện lần đầu vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, khi các nhà thơ ở châu Âu và Bắc Mỹ bắt đầu tìm kiếm những cách thức mới để biểu đạt cảm xúc và tư tưởng của mình. Họ muốn thoát ra khỏi những ràng buộc của các thể thơ truyền thống như sonnet, haiku hay thơ Đường luật. Tại Việt Nam, thể thơ tự do trở nên phổ biến từ phong trào Thơ Mới vào những năm 1930-1945, với sự góp mặt của các nhà thơ nổi tiếng như Xuân Diệu, Huy Cận và Chế Lan Viên.

Đặc điểm của thể thơ tự do

Thể thơ tự do là biểu hiện tuyệt vời của sự sáng tạo và tự do trong nghệ thuật thơ, với các đặc điểm nổi bật sau:

• Tự do sáng tạo không gò bó: Nhà thơ có thể tự do thể hiện ý tưởng, cảm xúc và tư duy mà không cần tuân theo bất kỳ quy tắc nào về hình thức hay cấu trúc.
• Sử dụng đa dạng kỹ thuật thơ: Thơ tự do có thể sử dụng các kỹ thuật như ẩn dụ, so sánh, nói bóng, nói giảm để tạo sự phức tạp và độc đáo.
• Tự do về hình thức: Không bị ràng buộc bởi khổ thơ cố định, số lượng dòng và cấu trúc có thể thay đổi tùy ý tác giả.
• Thanh điệu không giới hạn: Không ràng buộc bởi vần điệu hay nhịp điệu, tác giả có thể sử dụng bất kỳ từ hoặc âm tiết nào để tạo hiệu ứng âm thanh độc đáo.
• Tự do về ngữ pháp và chính tả: Không bắt buộc tuân theo ngữ pháp hay chính tả chuẩn, cho phép viết sai chính tả, cắt ngắn câu hoặc sử dụng ký hiệu đặc biệt.
• Tự do biểu đạt xã hội và cá nhân: Là công cụ mạnh mẽ để thể hiện quan điểm về các vấn đề xã hội, chính trị, văn hóa hay cá nhân một cách trung thực và khách quan.

Thể thơ tự do mở ra không gian sáng tạo rộng lớn, giúp thể hiện đa dạng và tự do biểu đạt, tạo ra những tác phẩm phong phú, đa dạng và đầy ý nghĩa.

Dụng ý nghệ thuật của thể thơ tự do

Thể thơ tự do cũng giống như các thể loại thơ khác, có thể sử dụng các biện pháp nghệ thuật phổ biến như: nhân hoá, so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, trùng điệp, liệt kê, lặp từ,… 

Tuy nhiên các khổ thơ không cần phải tuân theo bất cứ một quy tắc nghiêm ngặt nào về nhịp điệu, cách gieo vần, số câu hay số chữ như thơ truyền thống nên có nhiều tác dụng nghệ thuật, phải kể đến như:

• Giúp các tác giả có thể thỏa sức sáng tác dựa theo mạch cảm xúc của mình. Đảm bảo mạch cảm xúc được liên tục, tuôn trào, triền miên và mạnh mẽ.
• Giúp người đọc cảm nhận được nhân vật trong bài thơ dường như cũng có linh hồn thực sự, giàu biểu cảm, mang tới cách nói gần gũi, thiêng liêng, sâu sắc.
• Giúp bài thơ không bị gò bó, ép buộc bởi bất cứ thể thơ nào; tạo sự thoải mái cho độc giả.
• Việc bộc lộ cảm xúc, chủ đề dẫn dắt ý tưởng được tự nhiên hơn, có tầm khái quát rộng nhưng vẫn thấm thía, sâu xa.

Hướng dẫn cách làm thơ tự do

Làm thơ tự do là một hành trình sáng tạo không bị ràng buộc bởi các quy tắc truyền thống. Dưới đây là các bước giúp bạn bắt đầu và hoàn thiện một bài thơ tự do:

Các bước làm thơ tự do chi tiết

• Bước 1: Tìm chủ đề cho bài thơ và lên ý tưởng cụ thể.
• Bước 2: Tiến hành làm câu thơ đầu tiên.
• Bước 3: Xác định kiểu vần mà bạn muốn gieo.
• Bước 4: Tìm những từ gieo vần thích hợp với nội dung bài thơ đang làm.
• Bước 5: Thêm vào các từ khác để hoàn thành câu thơ thứ hai.
• Bước 6: Tiếp tục các bước trên cho đến khi kết thúc bài thơ.
• Bước 7: Đọc lại nhiều lần và chuốt từ để bài thơ hay hơn.

Lưu ý khi làm thơ tự do

• Phải gọn gàng
  • Không được thừa những thứ “dư thừa”, tuyệt đối tránh những từ như thì, và, là, mà, cũng, vẫn, nhưng, để, vì, vì thế, dù, dẫu ….v.v…
  • Không được trùng lặp về cả từ lẫn ý của câu.
  • Không sử dụng những từ có tính “lạc lõng”, không liên quan trong một tổng thể thống nhất.
• Phải phong phú, đa dạng
  • Không được thiếu đi những thứ không thể thiếu như âm thanh, hình ảnh, màu sắc, phép ẩn dụ, dẫn suy,… Những hình ảnh, âm thanh, màu sắc ấy không chỉ đơn giản là những hình ảnh, âm thanh, màu sắc thông thường mà còn phải là biểu tượng cho một khái niệm siêu thực, trừu tượng.
  • Cần có sự phối hợp hài hoà trong một bố cục linh động.
• Sự kết hợp hài hòa giữa các tiết tấu
  • Tiết tấu nhanh chậm, thư thả hoặc hối thúc: Mỗi tiết tấu này sẽ đòi hỏi một thủ pháp riêng biệt.
  • Tiết tấu liền mạch, du dương: Dù thể thơ tự do không có quy tắc cố định về vần nhưng tính chất của một bài thơ vẫn âm thầm đòi hỏi phải có những tiết tấu liền mạch, du dương.
  • Tiết tấu trầm bổng: Để câu thơ không vấp phải lỗi khó đọc cũng như để đạt được mức độ êm tai và thánh thót” thì mỗi câu thơ dù không nhất định phải tuân theo quy luật nào đi nữa vẫn phải âm thầm chấp nhận quy tắc dạng sóng (có lên có xuống). 

Một số bài thơ nổi bật viết theo thể thơ tự do

1. Bài thơ Đất nước của tác giả Nguyễn Khoa Điềm (Trích)

Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi

Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa...” mẹ thường hay kể

Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn

Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc

Tóc mẹ thì bới sau đầu

Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn

Cái kèo, cái cột thành tên

Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng

Đất Nước có từ ngày đó…

1. Bài thơ Nói với con của tác giả Y Phương

Chân phải bước tới cha

Chân trái bước tới mẹ

Một bước chạm tiếng nói

Hai bước tới tiếng cười

Người đồng mình yêu lắm con ơi

Đan lờ cài nan hoa

Vách nhà ken câu hát

Rừng cho hoa

Con đường cho những tấm lòng

Cha mẹ mãi nhớ về ngày cưới

Ngày đầu tiên đẹp nhất trên đời.

Người đồng mình thương lắm con ơi

Cao đo nỗi buồn

Xa nuôi chí lớn

Dẫu làm sao thì cha vẫn muốn

Sống trên đá không chê đá gập ghềnh

Sống trong thung không chê thung nghèo đói

Sống như sông như suối

Lên thác xuống ghềnh

Không lo cực nhọc

Người đồng mình thô sơ da thịt

Chẳng mấy ai nhỏ bé đâu con

Người đồng mình tự đục đá kê cao quê hương

Còn quê hương thì làm phong tục

Con ơi tuy thô sơ da thịt

Lên đường

Không bao giờ nhỏ bé được

Nghe con.

1. Bài thơ Người đi tìm hình của nước của tác giả Chế Lan Viên (Trích)

Đất nước đẹp vô cùng. Nhưng Bác phải ra đi

Cho tôi làm sóng dưới con tàu đưa tiễn Bác

Khi bờ bãi dần lui làng xóm khuất

Bốn phía nhìn không một bóng hàng tre

Đêm xa nước đầu tiên, ai nỡ ngủ

Sóng vỗ dưới thân tàu đâu phải sóng quê hương

Trời từ đây chẳng xanh màu xứ sở

Xa nước rồi, càng hiểu nước đau thương

1. Bài thơ Đồng chí của tác giả Chính Hữu

Quê hương anh nước mặn, đồng chua

Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá

Anh với tôi đôi người xa lạ

Tự phương trời chẳng hẹn quen nhau.

Súng bên súng, đầu sát bên đầu

Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỷ

Đồng chí!

Ruộng nương anh gửi bạn thân cày

Gian nhà không mặc kệ gió lung lay

Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính.

Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh,

Sốt run người, vừng trán ướt mồ hôi.

Áo anh rách vai

Quần tôi có vài mảnh vá

Miệng cười buốt giá

Chân không giày

Thương nhau tay nắm lấy bàn tay!

Đêm nay rừng hoang sương muối

Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới

Đầu súng trăng treo.

Kết luận

Thể thơ tự do mở ra một không gian sáng tạo vô hạn cho người viết, giúp họ phá vỡ các quy tắc truyền thống và thể hiện cảm xúc một cách chân thật và mạnh mẽ nhất. Học Là Giỏi hy vọng rằng bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về thể thơ tự do và cách sử dụng nó để tạo ra những bài thơ độc đáo và đầy cảm xúc. Chúc bạn thành công trên con đường khám phá và sáng tạo thơ ca!

Xem thêm:

Thể thơ bảy chữ: Từ truyền thống đến hiện đại

5 phút nắm trọn thể thơ tám chữ cho người mới bắt đầu